(Kỷ Mùi 1619 - Đinh Mão 1687)
Ông là công tử thứ hai của chúa Nguyễn Phúc Lan, mẹ là Đoàn thị được phong làm Thái phó Dũng lễ Hầu, Dũng Quận Công
Năm Giáp Thân (1644) ông đánh thắng thuyền nước ngoài vào cướp ở cửa Eo (Yêu môn, nay là Thuận An), nhờ đó năm Mậu Tí 1648 ông được phong làm Tiết chế chủ quân cùng cha đại phá Trịnh ở sông Gianh. Năm Canh Thìn 1849, Hi tông mất, ông được triều đình tôn nối nghiệp chúa cha, năm 27 tuổi đương thời gọi là Chúa Hiền hay Hiền vương (anh cả là công tử Nguyễn Phúc Võ mất sớm)
Ông am hiểu binh pháp, chính trị, có ý chí mở mang bờ cõi, chăm lo việc nước, không chuộng vui chơi, yến tiệc, lại là người quyết đoán, cứng rắn có khi đến tàn nhẫn. Sử chép ông có một phi tần nguyên là đào hát, rất xinh đẹp, ông rất yêu mến; một hôm đọc sách thấy chuyện Ngô Phù Sai vì say mê nữ sắc mà mất nước, ông sực tỉnh, bèn ngầm sai người bỏ thuốc độc giết chết người phi tần ấy vì có lần nàng có ý khuynh loát việc triều chính
Năm ất Mùi 1655, ông ra đánh chúa Trịnh, chiếm Nghệ An và bình định cả khu vực phía Nam Thanh Hóa, chúa Trịnh khó khăn lắm mới giữ được từ sông Mã trở ra. Năm 1660, Trịnh Căn phản công, bộ tướng của ông là Nguyễn Hữu Tiến và Nguyễn Hữu Dật bất hòa, quan Nguyễn thất thế phải bỏ Nghệ An rút về Bố Chính như trước. Năm Cảnh Trịnh thứ 8 (1670), Trịnh Tạc đem quân vượt sông Gianh đánh vào nhưng thất bại phải rút về ranh giới cũ. Năm Tân Hợi 1671, chúa Trịnh lại đem quân vào đánh một lần nữa nhưng thất bại nốt. Từ đó Trịnh - Nguyễn lấy sông Gianh làm ranh giới giữa hai bên gọi là Bắc Hà, Nam Hà (hoặc Đàng Ngoài, Đàng Trong)
Năm Mậu Tuất 1658, vua Chân Lạp nhận làm phiên thần chúa Thái tông. Năm Kỷ Mùi 1679, tướng nhà Minh là Dương Ngạn Địch, Trần Thượng Xuyên, Trần An Bình vì bất phục nhà Thanh đem nhiều quân sĩ và thuyền bè sang xin làm tôi chúa Nguyễn. Ông cho họ đến khai khẩn, mở mang đất Biên Hòa (nay thuộc tỉnh Đồng Nai), Mỹ Tho (nay thuộc tỉnh Tiền Giang) và các khu vực kế cận. Năm Đinh Mão 1687 ông bệnh, qua đời, ở ngôi 39 năm, thọ 68 tuổi, được truy tặng là Hiếu tông Hiếu Triết Hoàng đế, an táng ở núi Hải Cát (thuộc huyện Hải Lăng, Quảng Trị)
Về đời Thái tông, sách Thực lục tiền biên chép: "Bấy giờ trong cõi vô sự, thóc lúa được mùa, chúa càng sửa sang chính trị, không xây đài tạ, không cần thanh sắc, giảm nhẹ giao dịch thuế má, trăm họ vui vẻ, đều khen là đời thái bình". Chính Hiền vương là người đầu tiên kinh dinh vùng đất Nam Bộ ngày nay